مؤلف: شیخ صفی‌الرحمن مبارکفوری
برگردان : دکتر محمدعلی لسانی فشارکی
پس از جنگ احد، آیات قرآنی پیاپی نازل شدند و بر تمامی مراحل مهم این جنگ، مرحله به مرحله، پرتو افکندند، و با صراحت کامل، موجبات و عواملی را که منجر به آن خسارات کمرشکن برای مسلمانان گردید، برشمردند؛ و نقاط ضعفی را که همچنان در میان گروهها و صفوف اهل ایمان در ارتباط با وظیفه‌شناسی در این موقعیت‌های حساس و تعیین کننده وجود داشت برملا ساختند؛ نقاط ضعفی را که مسلمانان هنوز در ارتباط با اهداف ارزشمند و متعالی تأسیس و تکوین جامعة اسلامی داشتند، و این کاستی‌ها و آسیب‌پذیری‌ها برای امتی که از دیگر امتها ممتاز، و بهترین امت برگزیده از میان دیگر امتها است، زیبنده نیست.
همچنین، قرآن وضعیت منافقان را گزارش کرد، و آنان را رسوا ساخت، و دشمنی باطنی و درونی آنان را با خدا و رسولش آشکار گردانیدند، و همزمان، شبهه‌ها و وسوسه‌هایی را که در دل‌های مسلمانان ضعیف الاعتقاد خلَجان می‌کرد، از میان برد و پاسخگویی کرد؛ و منشأ این وسوسه‌ها و شبهات همین منافقان و برادران و یارانشان، یهودیان- که قهرمانان دیرینة دسیسه و توطئه‌اند- بودند. قرآن کریم اهداف و حکمت‌ها و نتایج و دستاوردهایی را نیز که این جنگ بر آنها مشتمل بوده است، مورد اشاره قرار داد.
پیرامون موضوع جنگ احد، شصت آیه از سورة آل عمران را خداوند متعال نازل فرموده است، که در نخستین آیه از این مجموعه نخستین مرحله از مراحل متعدد و مهم این جنگ را خاطر نشان می‌سازد:
﴿وَإِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِکَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِینَ مَقَاعِدَ لِلْقِتَالِ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ﴾[1].
«و هنگامی که بامدادان از نزد خانواده‌ات بیرون شدی، تا پایگاههای مسلمانان را برای جنگ آماده سازی».
در پایان این مجموعه نیز خداوند متعال یک تفسیر و تحلیل جامع از حکمت‌ها و دستاوردهای این جنگ ارائه فرموده است:
﴿مَّا کَانَ اللّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَى مَا أَنتُمْ عَلَیْهِ حَتَّىَ یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَمَا کَانَ اللّهُ لِیُطْلِعَکُمْ عَلَى الْغَیْبِ وَلَکِنَّ اللّهَ یَجْتَبِی مِن رُّسُلِهِ مَن یَشَاءُ فَآمِنُواْ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَإِن تُؤْمِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظِیمٌ﴾[2].
«هرگز خداوند بر آن نبوده و روا نمی‌داشته است که شما را در آن وضعیتی که بودید واگذارد، تا آنکه ناپاک را از پاک جدا سازد؛ و نیز خداوند بر آن نبوده و روا نمی‌داشته است که شما را از غیب با خبر گرداند؛ بلکه خداوند از فرستادگانش هر آن کس را که بخواهد برمی‌گزیند؛ شما نیز به خداوند و فرستادگان خداوند ایمان بیاورید، که اگر ایمان بیاورید و تقوا پیشه کنید، پاداشی بزرگ از آنِ شما خواهد بود.»
دستاوردهای والای جنگ احد
ابن قیم پیرامون این موضوع داد سخن داده است [3]. ابن حجر نیز گفته است: دانشمندان گویند: در داستان احد و مصیبتهایی که مسلمانان در اثنای این جنگ دیدند، نکته‌ها و فواید و نتایج الهی و ربانی عظیم نهفته بود:
یکی از این دستاوردها آن بود که به مسلمانان فرجام بد نافرمانی خدا شناسانید، و آنان را از بدشگونی و بدفالی دست زدن به موارد نهی شده با خبر گردانید؛ چنانکه این مسئله به طور عینی در مرحله‌ای که تیراندازان موضع مأموریت خودشان را- که از سوی رسول‌خدا -صلى الله علیه وسلم- تعیین شده و تأکید شده بود که از آنجا تکان نخورند- ترک کردند، مشهود گردید.
یکی دیگر از نکته‌های مهم در این جنگ آن بود که قاعدتاً فرستادگان خداوند باید گاه به بلاها گرفتار آیند و سپس به عافیت برسند. حکمت این سنت الهی آن است که اگر همواره پیروز باشند، در میان پیروان مؤمن ایشان کسانی داخل می‌شوند و نفوذ می‌کنند که از آنان نیستند، و مؤمنان راستین از پیروان فاقد صداقت بازشناخته نمی‌شوند؛ و اگر همواره شکست بخورند، مقصود از بعثت انبیا حاصل نمی‌گردد. بنابراین، مقتضای حکمت الهی آن است که در این ارتباط جمع بین الامرین بشود، تا راستگویان از دروغگویان بازشناخته شوند. به عبارت روشن‌تر، نفاق منافقان از دید مسلمانان پنهان بود؛ وقتی این داستان روی داد، و اهل نفاق آن کردارها و گفتارها را از خود بروز دادند؛ اشاره‌ها به صراحت انجامید، و مسلمانان دریافتند که با یک عده دشمنان خانگی مواجه‌اند، و برای رویارویی با آنان آماده شدند، و در برابر آنان سنگر گرفتند.
نکتة مهم دیگر آن بود که به تأخیر افتادن پیروزی در بعضی مواقع، نفس سرکش انسان را رام می‌سازد، و انسان را از شاخ و شانه کشیدن بازمی‌دارد؛ چنانکه وقتی مسلمانان راستین به آن بلایا در جنگ احد گرفتار آمدند، صبر و شکیبایی پیشه کردند، و منافقان اظهار عجز و بی‌تابی کردند.
مسئلة دیگر و حکمت دیگر آن بود که خداوند برای بندگان با ایمان خود منزلگاه‌هایی در دارالکرامت خویش تعبیه کرده و تدارک دیده است که کوششهای معمولی آن بندگان در حد دستیابی به آن پایگاههای بلند نیست؛ خداوند عوامل و موجبات بلیت و محنت را فراهم می‌آورد تا آن بندگان بتوانند به آن مدارج عالی دست یابند.
همچنین، این نکتة مهم در کار بود که شهادت یکی از بالاترین مقامات و درجات اولیای خدا است؛ خداوند به این وسیله مسلمانان را به سوی این مقام والا و این مرتبت عالی سوق داد.
نیز یکی از حکمت‌های الهی آن است که وقتی خداوند متعال اراده می‌کند که دشمنان خویش را هلاک گرداند، عوامل و موجباتی را فراهم می‌آورد، تا به خاطر کفر و بغی و طغیان و آزار و شکنجة اولیای الهی مستحق آن کیفر موردنظر بشوند؛ درنتیجه، خداوند در پرتو بلیات و مصائب جنگ احد، خداباوران مسلمان را از پیرایه‌های گناه پیراست، و کفر پیشگان را محو و نابود گردانید[4].
ارجاعات:
-----------------------------------
[1]- سوره آل عمران، آیه 121.
[2]- سوره آل عمران، آیه 179.
[3]- نکـ: زادالمعاد، ج 2، ص 99-108.
[4]- فتح الباری، ج 7، ص 347.
نظرات